Czy wolno używać niebieskich ornatów? Z zasady nie. Ale…

Niebieskie ornaty (tak zwane „maryjne”) pojawiają się w katalogach coraz większej liczby szwalni, a co za tym idzie – używane są w kolejnych parafiach, które chcą w ten sposób wyróżnić celebracje ku czci Maryi Panny. Można się zastanawiać, dlaczego Kościół do tej pory nie zezwolił na ich użycie, skoro posiadamy dowody na historyczne wykorzystywanie szat liturgicznych w kolorze nieba. Niejeden taki egzemplarz znajduje się w różnych muzeach kościelnych na świecie. Co więcej, pragnienie ich wprowadzenia wychodzi nierzadko od samych wiernych.

Przepisy ogólne

Wszystkie kolory liturgiczne wymienione są w Ogólnym wprowadzeniu do mszału rzymskiego:

a) Koloru białego używa się w Oficjach i Mszach Okresu Wielkanocnego i Narodzenia Pańskiego; w święta i wspomnienia Chrystusa Pana, z wyjątkiem tych, które dotyczą Jego Męki; w święta i wspomnienia Najświętszej Maryi Panny, świętych Aniołów, Świętych, którzy nie byli męczennikami, w uroczystości Wszystkich Świętych (1 listopada) i św. Jana Chrzciciela (24 czerwca), w święta św. Jana Ewangelisty (27 grudnia), Katedry św. Piotra (22 lutego) i Nawrócenia św. Pawła (25 stycznia).

b) Koloru czerwonego używa się w Niedzielę Męki Pańskiej, w Wielki Piątek, w niedzielę Zesłania Ducha Świętego, w Mszach ku czci Męki Pańskiej, w główne święta Apostołów i Ewangelistów i w dni Świętych Męczenników.

c) Koloru zielonego używa się w Oficjach i Mszach Okresu Zwykłego

d) Koloru fioletowego używa się w okresie Adwentu i Wielkiego Postu. Można go również stosować w Oficjach i Mszach za zmarłych.

e) Koloru czarnego można używać w Mszach za zmarłych.

f) Koloru różowego, jeśli jest taki zwyczaj, można używać w niedzielę Gaudete (3. Adwentu) i w niedzielę Laetare (4. Wielkiego Postu).

g) W dni bardziej uroczyste można używać okazalszych szat liturgicznych, chociaż nie są w kolorze dnia. OWMR, pkt 346.

Zatem kolor niebieski nie jest kolorem liturgicznym, a przy celebracji liturgii ku czci NMP używa się koloru białego.

Kapłani, którzy niezgodnie z watykańskimi przepisami stosują kolor niebieski, często powołują się na podpunkt g). Należy jednak pamiętać, że powstał on, aby umożliwić używanie zabytkowych szat, które – jeżeli są dobrze zachowane – same w sobie są ozdobą liturgii. Interpretację tę potwierdza instrukcja Redemptionis Sacramentum:

W księgach liturgicznych zawarte są przepisy zezwalające na używanie w dni bardziej uroczyste szat liturgicznych świątecznych lub okazalszych, chociaż nie są w kolorze dnia. Tę jednak możliwość, która w celu zachowania dziedzictwa Kościoła dotyczy właściwie szat wykonanych przed wielu laty, rozszerza się w sposób niewłaściwy na nowości, tak że odrzuciwszy przyjęte zwyczaje, używa się form i kolorów według kryteriów subiektywnych ze szkodą dla tradycji osłabiając sens tego przepisu. (…) Redemptionis Sacramentum, pkt 127.

Warto wspomnieć, że kolor szaty rozumie się jako kolor głównej tkaniny, natomiast preteksta (czyli haftowany pas, który w ornatach skrzypcowych miał zwykle postać krzyża, a w ornatach gotyckich jest zwykle prostym, ozdobym pasem wszytym od kołnierza do dołu) mogą mieć dowolny kolor. Z tego powodu biały ornat z niebieskim pasem uważa się za zgodny z przepisami liturgicznymi.

Kwestia hiszpańska

Użycie koloru niebieskiego w liturgii na terenie Hiszpanii sięga czasów antycznych. Z przekazów o Kościele w Toledo wiemy, że w czasach, gdy Półwyspem Iberyjskim rządzili Arabowie, w obrządu Mozarabskim stosowano inny zestaw kolorów liturgicznych w porównaniu do Kościoła rzymskiego, mianowicie:

• kolor czerwony na Uroczystość Objawienia Pańskiego,
• kolor zielony na święta o Świętym Janie Chrzcicielu oraz na procesję z palmami,
• kolor niebieski w Niedzielę Świętej Trójcy, a także w Niedzielę Zesłania Ducha Świętego oraz następujące po niej niedziele okresu zwykłego,
• kolor szary lub siny w okresie Wielkiego Postu od Środy Popielcowej do Niedzieli Męki Pańskiej włącznie
• kolor czarny po Niedzieli Męki Pańskiej aż do Wielkanocy
• kolor biały na konsekrację Krzyżma i obrzęd mandatum oraz w Wielką Sobotę

Zauważmy, że pierwotnie kolor niebieski nie był łączony z Najświętszą Maryją Panną. Pierwsze znane połączenie święta i koloru pochodzi z katedry w Sewilli. W 1690 roku nowy arcybiskup, Don Jaime de Palafox y Cardona, zapoczątkował spór z kapitułą katedralną o panujące tam zwyczaje. W związku z tym przesyłał do różnych dykasterii rzymskich zapytania (łac. dubia) celem zakazania pewnych praktyk. Jednym z dubiów było zapytanie o użycie zabytkowego zestawu szat liturgicznych, używanego w celebracjach ku czci Poczęcia Najświętszej Maryi Panny (jeszcze wtedy nie ogłoszonego Niepokalanym):

Czy jest zgodne z prawem, aby kapituła sewilijska ustanowiła w Kościele szósty kolor, ponieważ używa koloru błękitnego w dniu oraz przez Oktawę Poczęcia NMP?

Po refleksji wycofał je i w zamian zadał następujące:

Czy wolno kapitule sewilijskiej używać koloru błękitnego lub bliskiego błękitnemu, w dniu oraz przez Oktawę Poczęcia NMP?

Aby pomóc Rzymowi odnieść się do pytania, kanonicy przesłali do Rzymu kawałek tkaniny z ornatu. Gorliwy arcybiskup podważył jednak jego antentyczność, dlatego ostatecznie do Rzymu wysłano cały ornat. W odpowiedzi Święta Kongregacja Obrzędów stwierdziła, że kolor błękitny nie jest kolorem liturgicznym.

Prawie dwieście lat później wspomniany komplet szat liturgicznych ponownie zapisał się w historii sewilijskiej katedry. 28 października 1819 roku, na wniosek biskupa Sewilli, kardynała Francisco Javiera Cienfuegos Jovellanosa, wielkiego czciciela Niepokalanego Poczęcia, błogosawiony Papież Pius VII przesłał list w którym w ramach wyjątku zezwolił Kościołowi w Sewilli na użycie błękitnych szat w uroczystość i przez oktawę Poczęcia NMP. Ten nadzwyczajny przywilej od wielu lat jest dowodem wielkiej wiary kapituły sewilijskiej w tajemnicę Niepokalanego Poczęcia. Komplet błękitnych szat przetrwał do dzisiaj.

Przywiązanie Sewilli do Niepokalanego Poczęcia było ogromne. Znana jest historia, według której wierni wyszli z kościoła śpiewając pieśni o Niepokalanej, gdy dominikański rekolekcjonista nie rozpoczął kazania od tradycyjnego pozdrowienia: „Witaj, Przeczysta Maryjo, bez grzechu poczęta” (hisz. Ave, María Purísima, sin pecado concebida) jako wyraz swojego uprzedzenia wobec tej tajemnicy. Podobnie jak na przełomie wieków kult Bożego Miłosierdzia rozlał po Polsce, tak kult Niepokalanego poczęcia rozpropagował się na całą Hiszpanię i poza jej kontynentalne granice. Nic więc dziwnego, że gdy 8 grudnia 1854 roku papież Pius IX bullą Ineffabilis Deus ogłosił, że Maryja została poczęta niepokalanie, całe Królestwo Hiszpanii ogarnęło poczucie radości i doniosłości. W tym samym roku na Filipiny, będące wówczas kolonią hiszpańską, dotarła elektryfikacja. Wtedy też po raz pierwszy elektryczne światła zostały zapalone dla Niepokalanej, a przez cały grudzień w stolicy Filipin, Manilli, świętowano Niepokalane Poczęcie. Pominięto nawet celebrację Bożego Narodzenia.

Niedługo po ogłoszeniu bulli, prymas Hiszpanii i patriarcha zachodnich Indii, kardynał Juan José Bonel y Orbe, uzyskał od Piusa IX indult na użycie błękitnych szat liturgicznych w mszach święta Niepokalanego Poczęcia NMP oraz jego oktawy dla Hiszpanii i wszystkich podległych jej terenów. Mniej więcej dwadzieścia lat później arcybiskup Sewilli, kardynał Joaquín Lluch y Garriga, otrzymał zgodę dla kościołów diecezji Sewilli na korzystanie z koloru błękitnego także w mszach wotywnych celebrowanych o Niepokalanym Poczęciu. Również biskupi Meksyku, Peru i innych kolonii hiszpańskich uzyskiwali z Rzymu podobne zgody.

Zgodnie z praktyką indult na użycie koloru błękitnego wydawany był wyłącznie krajom podległym królowi Hiszpanii, a uzyskanie przywileju wymagało zatwierdzenia przez Stolicę Apostolską. Praktyka ta została potwierdzona 7 września 1903 roku, gdy papież Pius X zaakceptował listę indultów, które Święta Kongregacja Obrzędów może wydawać. Wśród nich znajdował się punkt:

Paramenta caerulei coloris permittendi in Missa de Festo aut Votiva Immaculatae Conceptionis Beatae Mariae Virginis pro regno Hispanico et regionibus nunc vel olim eidem subiectis. Acta Sanctæ Sedis 36 (1903–04), s. 418.

Czyli:

Szaty koloru błękitnego dozwolone w mszach święta oraz wotywnych o Niepokalanym Poczęciu Najświętszej Maryi Panny dla królestwa Hiszpanii i regnionów obecnie lub dawniej mu podległym.

W czasach swojej świetności Imperium Hiszpańskie obejmowało nie tylko Półwysep Iberyjski, ale także zachodnią część obu Ameryk, południową połowę Włoch, wyspy Pacyfiku z Filipinami na czele, oraz pomniejsze tereny Afryki.

Rzym nie przychylał się do próśb o wprowadzenie błękitu w Kościołach spoza imperium Hiszpańskiego. Negatywną odpowiedź uzyskały m.in. Kościoły w Avezzano (środkowe Włochy), Werony (północ Włoch) czy Oblaci Najświętszej Dziewicy. Z podobną, negatywną reakcją spotykały się pytania Kościołów Hiszpanii o rozszerzenie użycia błękitu na inne święta i wspomnienia maryjne. Przez chwilę wyjątek stanowił Ekwador, który uzyskał zgodę na użycie błękitu w dwóch innych wspomnieniach bezpośrednio powiązanych z Niepokalanym Poczęciem:

(W nadesłanym dubium) zapytano, czy użycie koloru błękitnego, dozwolonego w święto Niepokalanego Poczęcia (8 grudnia) i przez całą oktawę, jak również w mszach wotywnych o tym samym Niepokalanym Poczęciu, można uważać za rozszerzone na dwa inne święta, które są powiązane, to jest święto Objawienia (NMP z Lourdes, gdzie Maryja objawiła się jako Niepokalanie Poczęta – przyp. red.) i Manifestacji (święto Cudownego Medalika – przyp. red.) tejże Niepokalanej Matki Bożej. Odpowiadamy pozytywnie, ponieważ z jednej strony przedmiot tych świąt oraz święta Niepokalanego Poczęcia jest ten sam; z drugiej strony, skoro Święta Kongregacja Obrzędów objęła wspomnianym przywilejem te konkretne msze wotywe, należy uznać, że rozciąga się on, ze względu na dobrą wolę ustawodawcy, na wszystkie święta wspominające to samo misterium. Takimi są wspomniane wcześniej święta Objawienia i Manifestacji. Odpowiedź na dubium, wydana przez Świętą Kongregację Obrzędów pomiędzy 1895 a 1896 rokiem.

Jednak kilkanaście lat później, 15 lutego 1902 roku, Kongregacja wycofała się z wcześniejszej interpretacji.

Dubium quoad apostolicum indultum pro Regno Hispanico adhibendi sacra paramenta coloris caerulei quoties etc.

A Sacrorum Rituum Congregatione expostulalum fuit, utrum Indultum Apostolicum, quod concedi solet pro Regno Hispaniae, ut sacra paramenta caerulei coloris adhiberi possunt quoties celebratur Missa Immaculatae Deiparae Conceptionis, sive festiva sive votiva comprehendat etiam Missas Apparitionis Beatae Mariae Virginis Immaculatae, vulgo de Lourdes, et Manifestationis Immaculatae Virginis Mariae a sacro Numismate vulgo della Medaglia miracolosa? Et Sacra eadem Congregatio, ad relationem subscripti Secretarii, exquisito voto Commissionis liturgicae, rescribendum esse censuit: Negative. Acta Sanctae Sedis 34 (1901–02), ss. 553–554.

W tłumaczeniu:

Dubium dotyczące rozszerzenia apostolskiego indultu dla Królestwa Hiszpanii na użycie szat liturgicznych koloru błękitnego, itp.

Poproszono Świętą Kongregację Obrzędów o wyjaśnienie, czy indult apostolski, w którym zwyczajowo przyznano Księstwu Hiszpanii prawo, aby szaty liturgiczne koloru błękitnego używać za każdym razem, gdy celebruje się msze o Niepokalanym Poczęciu Matki Bożej, czy to w święto, czy jako wotywę, może być rozszerzony na msze o Objawieniu Matki Bożej, znane jako NMP z Lourdes oraz Manifestację Matki Bożej od Świętego Medalika, znane jako NMP od Cudownego Medalika. Ta sama Kongregacja, na podstawie sprawozdania niżej podpisanego Sekretarza, uzyskawszy głos Komisji Liturgicznej, zadecydowała o udzieleniu odpowiedzi: Negatywne.

Podsumowując, użycie koloru błękitnego w liturgii mszy o Niepokalanym Poczęciu NMP zostało zatwierdzone przez Rzym wyłącznie Kościołom związanym z Hiszpanią, bez prawa do rozszerzenia go na inne święta maryjne. Co więcej, władza kościelna aktywnie odmawiała na podobne prośby innym Kościołom.

Niebieski niebieskiemu nie równy

Uważni czytelnicy dostrzegli, że w dokumentach kościelnych wspomina się o kolorze cæruleus, czyli błękitnym (dosłownie – niebiańskim). Nazwa ta pokrywa się z kolorem znanym jako cerulean. Jest to odcień koloru niebieskiego, wpadający w zieleń. Liturgiczny niebieski nigdy nie oznacza tego, co my rozumiemy przez kolor niebieski, czyli kolor atramentowy. Także ciemniejsze warianty (np. granatowy) nie spełniają definicji koloru błękitnego. W Hiszpanii często można spotkać szaty w kolorze określanym jako niebiański (celeste), znacznie jaśniejszym od błękitnego.

W tym artykule pomijam zasady panujące w obrządkach Kościołów wschodnich, które należą do Kościoła katolickiego. Trzeba jednak pamiętać, że mamy trzy obrządki zachodnie: zwyczajną formę rytu rzymskiego (msza posoborowa), nadzwyczajną formę rytu rzymskiego (msza trydencka) oraz liturgię anglikańską dopuszczoną do użytku przez wiernych, którzy przeszli z Kościoła anglikańskiego do Kościoła rzymskiego na podstawie konstytucji apostolskiej Anglicanorum coetibus, w ramach której uzyskali prawo do zachowania stosowanej dotychczas liturgii.

Liturgia anglikańska w swojej formie pod wieloma względami przypomina liturgię trydencką, również w kwestii kolorów liturgicznych. Niemniej na przestrzeni wieków ukształtowała się tradycja rozróżniania koloru fioletowego na purpurę pasyjną i fiolet adwentowy. Purpura pasyjna jest fioletem z przewagą koloru czerwonego, co ma nawiązywać do krwi przelanej przez Chrystusa na krzyżu, natomiast fiolet adwentowy ma niebieski odcień, co ma przypominać o oczekiwaniu na Chrystusa, który przyjdzie z nieba na ziemię, aby sądzić.

Jednym z polskich producentów, którzy rozróżniają te fiolety jest ZygZag. Na poniższym obrazu można porównać purpurę pasyjną (opisaną jako roman purple) oraz fiolet adwentowy (purple). Fiolet pasyjny nie jest kolorem różowym (na obrazku opisany jako rose).

Z czasem szaty adwentowe coraz mocniej wpadały w kolor niebieski, aż ostatecznie wyróżniono osobny kolor, tak zwany błękit z Salisbury (sarum blue), który jest równoważny błękitowi pruskiemu – zobacz wcześniejsze porównanie niebieskich barw. Można go określić jako ciemny, płowy błękit.

Podsumowanie

1. Kolor niebieski nie jest kolorem liturgicznym w obrządkach rytu rzymskiego.
2. Kolorem liturgicznym przypisanym świętom i wspomnieniom maryjnym jest biały.
3. Nie ma przeciwwskazań do używania białych szat z niebieskimi akcentami, czy nawet całymi pasami.
4. Historycznie kolor błękitny był wiązany z Trójcą świętą.
5. Biskupi na terenach podległych Hiszpanii uzyskiwali zezwolenia na użycie szat w kolorze cerulean w mszach o Niepokalanym Poczęciu NMP jako dowód szczególnego i historycznego przywiązania do tej tajemnicy.
6. W obrządku anglikańskim Kościoła katolickiego szaty koloru błękitu pruskiego mogą być – zgodnie z tradycją – używane w okresie adwentu.

---

Źródła:

1. https://deipraesidiosuffultus.wordpress.com/2014/12/30/liturgical-blue/
2. https://cappellagregoriana.wordpress.com/2017/12/03/cerulean-for-the-immaculate
3. https://romananglican.blogspot.com/2019/12/blue-for-advent-anglican-tradition.html